فصل دوازدهم

تمرکز از راه ذکر و عرفان
 

نماز، ذکرو تمامی عبادت ها به ویژه هنگامی که با حضورذهن وتوجه عمیق و آگاهی ذهنی برگزارشوند، تمرکزفکری عالی را به دنبال دارند.

صرفنظرازارج ومقامی که برای انجام عبادات، درمکاتب الهی درنظرگرفته شده است، این اعمال تمرکزفکری ملموس و قابل توچهی را نیزبه دنبال دارند وهرکس به راحتی می تواند چنین تمرکزی را حس وتجربه کند.

اساساً تمام اعمال عبادی انسان، وقتی دردرگاه الهی مقبولیت پیدا می کند که روی آن فکرو تمرکز وجودداشته باشد.

پیامبراسلام می فرمایند:" یک ساعت تفکربهترازهفتاد سال عبادت است."

ذکرو عبادت با توجه، پریشانی وشدت فکررا به کلی ازبین می برد وذهن وجسم را پالایش می کند، ضمن آن که آرامش فکری عمیقی را به دنبال دارد.

شما اگرافراد عابد را مورد توجه قراردهید می بینید که عموماً دارای تمرکزی فوق- العاده و آرامش روحی عمیق هستند.


ذکر
ذکرکه امروزه مکاتب هندی، بودایی ها ویوگی ها ازآن به عنوان " مانترا" نام می برند ریشه ای عمیق درعرفان کهن دارد. می توان گفت تمامی اعمال عبادی انسان به یک طرف، ذکر درطرف دیگر. اولین تأثیری را که ذکرایجاد می کند وما به نوعی آن را دربحث مراقبه و مدیتیشن گفتیم، تأثیری است که برآرامش ذهنی وفکری دارد. خداوند درقرآن کریم می فرماید : با ذکرخدا ، همه آرامش و اطمینان قبلی ایجاد می شود وما گفتیم که بیان مداوم یک ذکرباعث فرورفتن درلایه های عمیق ترمغزو ارتباط با منشأ فکرو شعورخلاق می شود و این منشأ فکربه مثابه ی همان قسمت های عمیق دریاست که ازسکوت و سکون فراوانی برخوردار است.

تأثیرات ذکرچنان فراوان است که هرعابد وسالکی که به سیروسلوک مشغول است، قبل ازهمه، رسیدن به آرامش معنوی را ازطریق ذکرفراوان جستجو می کند.

خداوند درقرآن همچنین می فرماید: " ای کسانی که ایمان آورده اید، فراوان ذکرخدا را بگویید" .

روش مدیتیشن یا مراقبه که توصیه می کند واژه ای بی معنا را بگویید تا دراین بی- معنایی تفکری ایجاد نشود وشما سریع تربتوانید با شعورخلاق وآگاهی عمیق، مرتبط شوید، درمقایسه با ذکردرعرفان کهن، شیوه ای ناقص است که ما دراین بحث به تفاوت این دو و برتری عبادت وذکربرمراقبه و مدیتیشن می پردازیم.


مراتب ذکر
مرحوم فیض می گوید: " به طوری که ارباب معرفت گفته اند، ذکررا چهارمرتبه است: نخست آن که ذکربرزبان آید، دوم آن که علاوه برزبان، قلب نیزذاکرو متذکرشود، سوم آن که ذکرخدا چنان درقلب ذاکرجای گیرد وبرآن مستولی شود که بازگیری توجه قلب ازآن مشکل باشد وچهارم آن که بنده ی خدا یکسره درذکرغرق شود به طوری که دیگرنه به ذکرونه به قلب خود توجه دارد."

چنان که ملاحظه می کنید ذکردرهمان مرحله ی نخستین، با مراقبه منافات دارد. در مدیتیشن، صورت مانترا را مدام درذهن تکرارمی کنند ومطلقاً لب وزبان تکان نمی خورد. حتی به مراقبه کنندگان توصیه می کنند که مراقب باشند زبانشان تکان نخورد. حال آن که در ذکرعرفانی، ذکرالزاماً باید برزبان جاری شود.

شاید این به همان موضوع تلقین به نفس برمی گردد، اگرتلقین به نفس با زبان انجام شود ودرذهن به آن فکرکنیم، آمرانه ترو تأکیدی ترمی شود ودرناخودآگاه بهترنفوذ می کند. همیشه تلقین به نفس با صدای بلند نسبت به تلقین ذهنی، برتری وارجحیت دارد.

درمرحله ی دوم، مراقبه ی واقعی شروع می شود. شخص باید مواظب باشد که فکرش به جایی دیگرنرود وتمام قلبش متوجه ذکرش باشد.

عرفا می گویند: مهم ترین ودشوارترین مرحله ی فکر، همین مرحله است. مسلماً وقتی شما می خواهید تمام توجه خود را متوجه ذکرخود کنید، مدام حواستان پرت ومتوجه چیزهای دیگرمی شود. اینجا باید فوراً برگردید وبه ذکرخود معطوف شوید ودراین توجه قلبی به ذکرو برگشت فکری به آن بسیارمداومت کنید.

هرگزنباید به ذهن خود اجازه ی پریشانی وپرسه زدن درهرسو بدهید. دومین نقص مدیتیشن اینجاست که شما هنگام بیان مانترا به فکرخود اجازه می دهید که به هرسو برود. نه ازفکرجلوگیری می کنید ونه مجازید متوجه مانترا باشید.

سومین مرحله، مرحله ای است که درآن شخص چنان درذکرخود فرورفته که برایش مشکل است به چیزدیگری فکرکند.

این مرحله نشانه ی آن است که شخص کم کم به لایه های عمیق ترمغزوبه آن آگاهی خالص وناب دست یافته است.

پس ازآن مرحله ی چهارم است که شخص کاملاً درذکرخود غرق می شود واین غرقه شدن چنان است که همان واژه ی ذکرمی تواند حجاب ذاکرشود. یعنی این که خود واژه، بی معنا و بی مفهوم می شود وشخص درمعنی واقعی آن جاری می گردد.

ذکرتنها وسیله ای برای جاری شدن دریک مفهوم است و تمامی مفاهیم ومعانی عمیق درعمق ناخودآگاه ما نهفته است. اینجا همان مرحله ای است که درمراقبه می گویند نه فکر وجود دارد ونه مانترا.

دراین منشأ فکری واین شعورخلاق وآگاهی ناب همه چیزنهفته است. عشق الهی، محبت بیکران، روشن بینی، خلاقیت، شفا، رشد، تکامل، ثروت، توانگری، صمیمیت، تفاهم، قاطعیت و . . .

یک تفاوت بزرگ دیگر

یک تفاوت اساسی درمدیتیشن و عرفان، تفاوت درمانترا وذکراست.

مدیتیتورها می گویند: مانترا باید بی معنی باشد تا تفکری ایجاد نشود وارتباط، سریع باشد. عرفا می گویند: باید درابتدا معنی دارباشد، جهت دارباشد، هدف دارباشد، و پس از تکرارفراوان، ذکر، خود به خود حذف می شود و شخص ازواژه دورمی گردد.

آنها که اهل مراقبه اند می گویند فرآیند پالایش خود به خود صورت می گیرد وشخص به پاکی درون می رسد. آنها که اهل تصوف وعرفانند، می گویند ابتدا باید معنی وتفکرباشد تا القاء انجام شود تا پیام های مثبت به درون فرستاده شود وبعد ازآن این مثبت ها به مبارزه با منفی ها برخیزند و درون به این صورت پالایش وپاک شود.

همه ی این ها را نه برای آن گفتیم که مدیتیشن را نفی کنیم بلکه خواستیم متذکر شویم که مراقبه یکی ازده ها تکنیک مؤثرونتیجه بخش درایجاد آرامش وتمرکزاست اما درمقام مقایسه با ذکرعارفانه ، ذکر، کامل ترو مؤثرتراست.

ممکن است عبادت وذکربرای شما نتیجه ی سریع ندهد. این یا به آن دلیل است که شما ازذهن وقلب خود برای توجه مراقبت نمی کنید و یا این که هنوزپالایش نشده اید.

تمرکزو روشن بینی ازیک درون پاک وتصفیه شده بسیارآسان تراست تا یک درون آلوده، مضطرب و منفی.

درذکرنیزمانند مراقبه باید بدون انتظارتمرین کنید. حتی به قصد رسیدن به آگاهی درون وآرامش خلاق و تمرکزفکر، نباید این کاررا انجام دهید. این ها همه نتیجه ی جنبی ذکرند که خود به خود پدید می آیند. هرچه بیشتردرذکرخود مداومت کنید وروزهای متوالی را به آن مشغول شوید، نتیجه ی بهتروبیشترمی گیرید.

آخرین تفاوت ذکرومراقبه این است که درمراقبه می گویند: روزی دوبار وهربار بیست دقیقه تمرین کنید اما درذکرشما پایان ندارید.

پیامبراکرم می فرمایند:" هرچیزرا حد معینی است مگر ذکررا که درآن حد وپایانی مقررنگردیده است." ذکری که شما برزبان می آورید می تواند هریک ازاسماء الهی باشد.


وضعیت لوتوس

برای تنفس دریوگا، برای به مراقبه نشستن درمدیتیشن و برای ذکرگفتن درعرفان همه و همه یک وضعیت مشابه توصیه می شود. این وضعیت یک وضعیت کاملاً ساده است که غالباً درنزد یوگی ها به وضعیت " لوتوس" موسوم است.

دروضعیت لوتوس، شما چهارزانو می نشینید، طوری که کف پا با سطح داخلی ران پای مخالف درتماس باشد. ستون فقرات کشیده است ومستقیم وصاف می نشینید. وضعیت دست ها متفاوت است: یوگی ها مچ دست را روی زانو می گذارند وانگشت سبابه را با شست می گیرند وسه انگشت دیگررا آزاد می گذارند.

دربرخی ازانواع مدیتیشن، دست را جلوی شکم قرارمی دهند طوری که ساعدها روی ران پا باشد وچهارانگشت دست چپ را روی انگشتان دست راست قرارمی دهند.

عرفا دستان خود را ازساعد روی ران پا می گذارند وکمی ازهم فاصله می دهند طوری که کف دست به سمت بالا باشد ودراین حالت وضعیت معمول دعا کردن را به خود می گیرند.


تسبیح

درنزد عرفا وذاکرین همیشه تسبیح وسیله ای برای شمارش اذکاروتمرکزفکربوده است. می توانید درهمان وضعیت لوتوس قراربگیرید وبا تسبیح به ذکرمشغول شوید. این تمرین به شرط آن که فکرخود را متوجه ذکرخدا سازید، برای آرامش فکری وتمرکز بسیارمؤثراست.


توصیه ی آخر

اکنون لازم می دانم نکته ای را به شما یادآورشوم. این نکته ی بسیارمهم و اساسی این است: درانجام تمرینات شتاب نکنید.

شرط نتیجه گیری ازانجام تمرینات تمرکزاین است که با صبروحوصله وآرامش تمرین کنید.

مراقب باشید که برای نتیجه گیری سریع تر، درروزهای اول به خود فشارنیاورید و ساعت های فراوانی را به تمرین مشغول نگردید.

کل تمرین های روزانه ی شما برای تمرکزمطلقاً نباید ازدوساعت بیشترشود و تازه این زمان را نیزباید درطول شبانه روزپخش کنید.

نکته ی دیگراین که لزومی ندارد درطول یک روزهمه ی انواع تمرینات یادشده را به کارببرید. بهتراست دریک روزازدو یا سه تکنیک استفاده کنید به بیشتر.

فراموش نکنید که اگر شما هرروزفقط یک تمرین را با حوصله انجام دهید خیلی بهتراز آن است که چند تمرین را با شتاب وپشت سرهم وپی درپی انجام دهید.